Organy w kościele franciszkanów pw. NMP na Piaskach w Wilnie

Koncept: prof. dr hab. Andrzej Szadejko

Organbuilder’s consorcium:

Ugāles ērģeļbūves darbnīca, SIA, “Mācītājmuiža”, Ugāles

SLJ Budowa Organów Szymon Lech Januszkiewicz

Intonacja: Jānis Kalniņš

Pierwotna koncepcja zakładała zbudowanie 27 – głosowego instrumentu mechanicznego z dwiema klawiaturami o zakresie C-f‘“ i pedałem o zakresie C-f‘ z klawiaturą transponującą, z elektryczną dmuchawą oraz urządzeniami do mechanicznego podawania powietrza wraz z szafą organową i prospektem wzorowanym na barokowym prospekcie organowym w Daugach z lat 1757-1760, który pochodzi oryginalnie z kościoła Franciszkanów w Wilnie. Ostatecznie, w toku ustaleń z wykonawcami, liczbę głosów zwiększono do 29, dzieląc Sesquialterę na dwa odrębne głosy (kwintę į tercję) oraz dodając Kozi Róg 8’ w sekcji pozytywu. Było to możliwe poprzez zastosowanie wiatrownicy pedałowej typu multipleks, która pozwoliła na pozyskanie miejsca na ten głos.

O ile w przypadku szafy i prospektu organowego istniał wystarczający zasób informacji pozwalający na odtworzenie jej historycznego kształtu, przynajmniej jej fasady, o tyle w przypadku instrumentu trzeba było stworzyć całkowicie nową dyspozycję z uwzględnieniem nowych funkcji koncertowych instrumentu.

Szafa organowa

W wyniku badań pozyskano dane dotyczące pierwotnej malatury szafy organowej, które stały się podstawą do wyznaczenia ostatecznej koncepcji w tym zakresie. Największym zaskoczeniem było odkrycie podstawowej oryginalnej kolorystyki szafy organowej w kolorze błękitnym, miejscami w nieco ciemniejszym odcieniu. W odniesieniu do gzymsów widoczne było oryginalne opracowanie malarskie w postaci marmoryzacji, utrzymanej w chłodnych odcieniach różu i fioletu. W odniesieniu do oryginalnych przesłon i firanek w polach i wieżach piszczałkowych, jak również w odniesieniu do zamocowanych obecnie przy prawym ołtarzu bocznym w kościele w Daugach dwóch oryginalnych uszaków, pierwotna szara warstwa malarska leżała na cienkiej warstwie białej zaprawy klejowo-kredowej, a jej złocenia zostało wykonane złotem kładzionym na lakier. Figura Króla Dawida była również przemalowana, a oryginalna warstwa wskazywała na użycie różnych kolorów do pokrycia różnych części figury.

Nie zidentyfikowano oryginalnych malatur aniołów, ponieważ dopiero po wykonaniu wyżej opisanej kwerendy, ze źródeł pisanych pozyskano informację, że oryginalnie na prospekcie organowym umieszczone były również figury aniołów, które prawdopodobnie są tożsame z tymi, które znajdują się obecnie na ołtarzu w kościele w Daugach. Ich opomiarowanie nastąpiło już w trakcie prac nad budową instrumentu. Nie możemy jednak stwierdzić z całą pewnością, że anioły umieszczone na ołtarzu głównym w kościele w Daugach, których ilość zgadza się z opisem w źródłach, gesty sugerują, iż oryginalnie trzymały instrumenty (trąbki), a proporcje ciała pasują to wielkości prospektu organowego, są tymi oryginalnymi z prospektu organowego. Nie znaleźliśmy jednak innych prototypów, ani w kościele w Daugach, ani w okolicznych kościołach, stąd przyjęliśmy je za wzór do odtworzenia. Nie udało się również znaleźć żadnych informacji dotyczących szczegółów układu i form postaci anielskich, stąd również szczegóły ich strojów i instrumentów, jak również umiejscowienie na szafie było moją autorską propozycją.

W wyniku przeprowadzonych badań można więc było określić pierwotną kolorystykę prospektu i technologię wykonania malatur i snycerki. Część konstrukcyjna oraz gzymsy i zwieńczenia zostały pokryte polichromią, kładzioną bezpośrednio na przeklejoną warstwę drewna. Oryginalna polichromia prospektu utrzymana była w kolorze głębokiego, nasyconego błękitu. Gzymsy pokrywała, chłodna w odcieniu, różowo-fioletowa marmoryzacja. Detale snycerskie w polach i wieżach piszczałkowych oraz uszaki wykonano z drewna lipy, które zostało przed wykonaniem złoceń i polichromii pokryte cienką warstwą zaprawy kredowo-klejowej. Złotą folię kładziono w technice olejnej, jedynie na obrzeżach form, pozostałe płaszczyzny pokrywała jasnoszara polichromia. Rzeźba króla Dawida była pierwotnie polichromowana i osadzona na szczycie wieży środkowej. Po obu stronach Króla Dawida na szczytach wież i pól organowych osadzona była orkiestra anielska w postaci czterech większych aniołów, dwóch mniejszych aniołów ozdobiona dwoma wazami kwiatowymi.

Oprócz badań konserwatorskich architekt, p. Maciej Hajdul wykonał również szczegółową inwentaryzację pomiarową szafy organowej, a rysunki techniczne sporządzone na podstawie tych pomiarów stały się podstawą i punktem wyjściowym technicznego projektu Wykonawcy. Analizując wyniki pomiarów szafy w Daugach można było zaobserwować przynajmniej 3 fazy jej przebudowy. Prawdopodobnie jedna miała miejsce tuż po przywiezieniu i zainstalowaniu instrumentu w kościele w Daugach, druga – gdy instrument uległ daleko idącej przebudowie w 1889 roku, oraz trzecia w 1931 roku podyktowana zupełnie nową strukturą kolejnego instrumentu zamontowanego za osiemnastowieczną fasadą. Pod względem organmistrzowskim istotne dla nas były zachowane ślady oryginalnych mocowań wiatrownicy oraz kloce piszczałek prospektowych. Mimo, że stary instrument został ostatecznie całkowicie wymieniony w XX wieku przez firmę Wacława Biernackiego z Wilna, jak się okazało, materiał piszczałkowy nie był jednorodnie dwudziestowieczny, a niewielka część metalowych piszczałek, w tym prospektowych mogła mieć pochodzenie osiemnastowieczne, co zostało następnie zweryfikowane i uwzględnione przez wykonawcę projektu, podobnie zweryfikowano piszczałki Subbasu 16’.

W mojej koncepcji zakładałem dwa konstrukcyjne warianty budowy instrumentu: pierwszy, w którym instrument byłby zbudowany w dwóch szafach – głównej według wymiarów z Daugów i pedałowej – umiejscowionej tuż za nią, oraz wariant drugi, w którym cały instrument zostałby mieszczony w jednej obszernej zintegrowanej szafie i ta wersja została zrealizowana. Do pomalowania prostych (konstrukcyjnych) elementów szafy skorzystano z farb gotowych firmy Remmers. Pierwotny bardziej śliwkowy odcień niebieskiego, najbardziej podobny do oryginalnego, który wybrałem po konsultacjach z p. Moniką Filar-Maksymowicz, został ostatecznie zastąpiony odcieniem trochę jaśniejszym, który według zleceniodawcy i litewskich konserwatorów, którzy byli wykonawcami tych malatur bardziej współgrał z kolorami użytymi na chórze organowym po rekonstrukcji i renowacji. Jednak malatury i złocenia wszystkich gzymsów, elementów snycerskich i rzeźb zostały polichromowane zgodnie z technologiami osiemnastowiecznymi.

Dyspozycja instrumentu

Dyspozycja organów obejmuje 1786 ręcznie robionych piszczałek uformowanych w 29 głosów, w tym 13 głosów w manuale głównym, 10 głosów w pozytywie, oraz 6 głosów, w tym 4 realne w sekcji pedału.

Organy mają mechaniczną trakturę gry, mechaniczną trakturę registrową, wiatrownice klapowo-zasuwowe, posiadają trzy 54-tonowe klawiatury ręczne, w tym jedną transponującą do gry z instrumentami barokowymi oraz 30-tonową klawiaturę pedałową, która również jest przystosowana do gry z instrumentami barokowymi.

Wysokość stroju: a’ = 465 Hz w temperaturze 20,5° C. , Ciśnienie 75 WS

Rodzaj stroju: Bach-Lehman

Manuał, dolna klawiatura, zakres klawiatury: C-f”‘ (54 tony)

Pozytyw, górna klawiatura, zakres klawiatury: C-f'” (54 tony)

Pedał, zakres klawiatury: C-f’ (30 tonów)

Transpozycja a’ = 465 – 415 Hz w postaci klawiatury transponującej oraz przesuwnej klawiatury pedałowej.

Mechanizm dla kalikanta został umieszczony po lewej stronie organów.

3 miechy wewnątrz szafy organowej – dwa duże miechy klinowe dwufałdowe wykonane z sosny, skóry jagnięcej, wołowej i pergaminu. Natomiast w celu uzyskania stabilizacji powietrza wbudowano w system powietrza dodatkowy miech jednofałdowy równoległy kompensujący.

Mixtura VI

C 2′ 1 1/3′ 1’ 1′ 2/3’ ½’

c’ 4’ 3′ 2′ 2’ 1 1/3′ 1′

c” 5 1/3’ 4’ 4’ 3’ 2’ 1 1/3’

Cymbał III

C 1′ 2/3′ 1/2′

c 1 1/3′ 1′ 2/3′

fis’’ 2′ 1 1/3′ 1′